offline
- kljift
- Legendarni građanin
- Pridružio: 11 Okt 2009
- Poruke: 7071
|
Snimali su ga manje od četiri mjeseca – a scenario pisali lijepe tri godine. Tako to valjda bude, kad se umjetnici u Crnoj Gori uhvate tumačenja istorije.
Još kakva ekipa: na tekstu za ,,13. jul“ radili su veliki pisci Mirko Kovač i Borislav Pekić, režiseri Radomir Bajo Šaranović i Milo Đukanović – pa prvoborac NOB-a i najslavniji crnogorski scenarista Ratko Đurović, pa narodni heroj, pisac i funkcioner Puniša Perović... I još jedan narodni heroj, jedan od organizatora ustanka, nakon rata jugoslovenski ambasador u Americi i Sovjetskom Savezu (u dva navrata) Veljko Mićunović! Dovoljno da shvatite: film ,,13. jul“ je u Crnoj Gori bio društveni interes. Od prvog ispisanog reda na tom famoznom scenariju – do titogradske premijere, na Dan ustanka prije 40 godina, 13. jula 1982. godine.
Cijela jedna velika freska i hronika vrelog ratnog i mučeničkog ljeta. O ustanku, o revoluciji... Ali prije svega, o tako specifičnom životu, o jednom načinu življenja. O svemu onom, za što je bilo vrijedno – umirati. Otprilike: ideja je bila, da snimati priču o Trinaestojulskom ustanku, znači podjednako i filmskim jezikom govoriti o životu Crnogoraca. I tako oslikati ustanak, prvi masovni u porobljenoj Evropi, kao nešto što je za njih, bilo potpuno prirodno i svakodnevno.
Sam ,,13. jul“ bio je filmska utopija: jer nikada prije i nakon toga, crnogorska kinematografija nije uletjela ,,grlom u jagode“ u jedan tako veliki projekat. Uz uvjerenje: film i televizija su idealna platforma da svijetu kažu jednu važnu jugoslovensku i crnogorsku priču.
Zato je ,,13. jul“, i 40 godina nakon premijere, najskuplji crnogorski film. Te 1982. prosječna plata u Crnoj Gori bila je 8.832 dinara; snimanje filma koštalo je 93,4 miliona dinara, odnosno 10.575 prosječnih crnogorskih plata! I ta utopija imala je i cijenu skuplju od proste novčane: snimanjem ,,13. jula“, uz montiranje petodjelne serije za Televiziju Titograd od istog materijala, potpuno je ispraznilo sredstva za razvoj kinematografije u republici. Posljedica: u Crnoj Gori do raspada Jugoslavije crnogorska kinematografija nije više mogla da samostalno proizvede nijedan igrani film. Tako su, na primjer, najveća djela Živka Nikolića, u godinama koje su uslijedile, morala biti snimljena u koprodukciji sa Centar filmom ili Beograd filmom...
I opet, šta biva kad Crnogorci tumače istoriju i umjetnost: bilo je planirano da dva najveća imena crnogorske režije do tada, Bajo Šaranović i Milo Đukanović, uobliče filmski jezik i iznesu projekat. I brzo je postalo jasno, da im se vizije prilično razilaze. Milo je tokom snimanja napustio produkciju; uz njega i direktor fotografije Tomislav Pinter... Sve to je ispratila i kontroverza međusobne rasprave u medijima. Što je samo jedna od vinjeta i karakterističnih boja, u priči o najvećem projektu crnogorskog filma.
E da, još o ljudima i autorima: Šaranoviću je asistent režije na ,,13. julu“ bio mladi režiser, koji je samo godinu ranije za svoj prvi film dobio ,,Zlatnog lava“ u Veneciji – da bi tri godine kasnije zaslužio i ,,Zlatnu palmu“ u Kanu. Nećete vjerovati – Emir Kusturica lično, u godinama kad je bio najbolji izdanak praške filmske priče, i mnogo prije nego će upasti u lični i balkanski lavirint...
Konačno, svjedočanstvo crnogorske svakodnevice. Jedan sin napustiće kuću oca kojem se sasvim dopada italijanska okupacija. Njegov će stari đed, skoro po tradiciji, na zgodno mjesto sakriti bombe i drugo oružje, ,,za momenat, kad ustreba“. Gotovo nježno staračkim rukama svijati gnijezdo tom oružju...
Klasične crnogorske karakterne diobe: na prvom partijskom sastanku doći će do dvoumljenja. Žestoka svađa najboljih drugova: partijski komesar Stevan (Petar Božović) traži okupljanje svih onih koji u borbu protiv okupatora žele, bez obzira na ideološke predznake. Suprostavlja mu se drug iz komiteta, Branko (Miki Manojlović, zamislite! Da znate kakav je to bio sudar dva glumačka karaktera), koji želi ustanak koji će voditi isključivo komunisti... I kakav se tu, sasvim realan sudar, u pripremi ustanka dešava: do momenta kad se onaj drugi, sudari o zid sopstvenih principa. I izgovori jedno: ,,Između Partije i revolucije ja nemam izbora“...
Isti taj lik Mikija Manojlovića je i tragični heroj filma: on će biti onaj od vođa ustanka, koji će se na zahtjev italijanskog komandanta predati, kako bi njegovi zarobljeni seljani bili poštećeni. Ubiće ga, ali i druge ustanike; što će samo širiti plamen ustanka, od sela do sela...
I da, vjerujte, to što se tu dešava, to strijeljanje komuniste koji se predaje da bi spasio selo, je autentičan istorijski momenat, dio dokumentovane crnogorske istorije; jer autori su željeli i umjetničku viziju, ali i jednu potpuno realnu ratnu priču. Toliko su Crnogorci smatrali, da su svom Trinaestom julu dužni. Za jednu ljudsku, mentalitetsku a sasvim jedinstvenu istinitu ratnu priču - za koju sada, vjerujemo, ne zna ni deseti dio crnogorskih školaraca...
Tu negdje je i jedan autorski, filmadžijski impuls: da se nakon zamiranja Lovćen filma, duže od decenije filmskog tavorenja u Crnoj Gori, autorstvo vrati u prvom Zeta film projektu – jednim velikim praskom. Maltene, filmskim ustankom. Vrlo romantičarski; pa kolika god cijena bila...
Radomir Bajo Šaranović, sa iskustvom studija engleskog jezika i književnosti, pa nakon toga i diplome režisera, bio je uz sve to i fasciniran psihologijom. Tako je malo javnosti poznato, da je režiser u saradnji sa čuvenim profesorom Dušanom Kosovićem prevodio slavno djelo Karen Horni ,,Neurotična ličnost našeg doba“ (,,The Neurotic Personality of Our Time“). Tada je već duže od decenije bio i predavač na studijama režije na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu. E, taj Bajo iz Kosića kod Danilovgrada, je već bio dokazan autor ratnog filma sa ekranizacijom ,,Svadbe“ (1973), romana Mihaila Lalića. Za isti film je Dragomir Bojanić Gidra nagrađen Zlatnom arenom za najboljeg glumca, na najvećem jugoslovenskom festivalu u Puli; po mnogima, to je i njegova najveća, najzrelija uloga.
Stevanov otac u filmu je niko drugi nego Velimir Bata Živojinović; u filmu ,,13. jul“ važne role dobili su i Pavle Vujisić, pa Rade Šerbedžija (markantni kapetan Mitrović), pa Mihailo Miša Janketić (Dušan), Voja Brajović (Tomo), veliki crnogorski glumac Veljko Mandić u tipskoj i najkarakternijoj ulozi đeda... Gidra je u ovom filmu sa malom i važnom ulogom jednog govornika – a u filmu je i njegova supruga Ljiljana Kontić, za rolu Stevanove majke! Aleksandar Berček se pojavljuje kao italijanski vojnik; mladi Žarko Laušević kao ,,kvinsling“ Janko, dok je Bero Begović naizgled nebitan kartaroš. Ma, dovoljno da shvatite, u kojoj mjeri je ,,13. jul“ gradiozan film; i koliko je bilo bitno da okupi tadašnju jugoslovensku filmsku elitu.
Grandiozan – ali nikako ne epska melodrama. Još manje spektakl. Autorski tim je želio da to po svaku cijenu izbjegne: te kliše momente koji su jugoslovenski ratni film često činili sasvim jeftinom pričom. Dramska struktura je naizgled žrtvovana i žrtvovana zarad, u široj slici, ipak jasne čvrstine. Za prostu ideju: čovjek, sam, individua, kao sudionik zbivanja, odgovoran je za svoju savjest i svoje postupke. A karakter se ogleda isključivo kroz onog što dijelamo, što činimo.
E to, ta velika zamisao ustanka, nekim Crnogorcima te 1941. je djelovalo kao potpuno prirodan, ne jedini ispravan – nego jedini izbor uopšte. Onaj izbor na koji se odlučuju gotovo refleksno, iskonski. I sve to za sliku života jednog naroda, koji naročito u proširenoj, petočasovnoj televizijskoj verziji, dobija potpunu sliku... Tu negdje je otprilike i odgovor, što je ostalim Jugoslovenima svih tih godina značila Crna Gora. A ispod svega toga – sučeljavanje tradicije i novih navika, pa neki, veliki, tektonski rascjepi u okviru iste porodice...
Vrlo simbolično: sami početak je momenat sloma stare jugoslovenske vojske. Uhvaćen pogled jednog sasvim običnog čovjeka – ka napuštenim komorama, ka bačenom oružju... I tu je jasno glavna tragedija, ona koja se tiče predavanja, odustajanja, odbijanju akcije. Tada znate i da je ,,13. jul“ suštinski i ideološki film o bilo kojoj revoluciji.
Scena bitke na Skadarskom jezeru je vizuelna ljepotica; ali sveukupno, cijelo to ustaničko ljeto na filmu treperi u punoći kadra. Skoro da na cijelom filmu ni nema krupnog plana! Pa ipak, film ,,13. jul“ najljepše je slušati, sav taj šum, vrevu, crnogorskog života na jezeru, u jednom ratnom ljetu. Zato je Zlatna arena u Puli tog ljeta stigla upravo za ton; i nije je mogao primiti sjajni Marjan Meglič, koji je preminuo prije završetka snimanja... A muzika Bora Tamindžića je ciljano svedene, nimalo grandiozna, po tadašnjim mjerilima ,,ne-filmska“; sve sa namjerom, da se oslika golgota života na užarenom ratnom kamenu, tu kraj jezera.
Film ,,13. jul“, naravno, bolje funkcioniše kao skup jakih epizoda i tematskih cjelina, nego kao cjelina sama po sebi. I naravno da neke narativne faze cijelu priču razvodnjavaju – poput scene porođaja u zbjegu, ili momenta kad čovjek pali svoju kuću, da ne bi doživio da je neprijatelj zapali... Iznad toga je ipak utisak: ,,13. jul“ je priča o čovjeku, o jednom svakodnevnom životu, prije nego o grandioznoj istoriji. I kao takav upravao jeste jedna grandiozna istorija – ona, iz koje biva savršeno jasno, zbog čega je nekom potpuno bilo lako da se odluči na ustanak, na akciju, po cijenu života.
U Titogradu je, na kraju projekcije tog 13. jula 1982, dug i topao aplauz iznijet više sa saučešćem, sa uspomenom na žrtve – nego li sa eurofijom. Nekih desetak dana kasnije film je prikazan na Lazinama, kod spomenika ubijenim partizanima, blizu Danilovgrada... Istog jula film je stigao i do čuvenog festivala u Karlovim Varima. Pobjeda je u svom prazničnom broju filmu posvetila tri strane – i sjajnu fotopriču, jedinstvenih detalja zabilježenih na snimanju. Za film je ,,navijala“ cijela republika: tako i biva, kad su ga osmislili neki od učesnika ustanka... A veliki pisci, Kovač i Pekić, su na primjer bili veliki prijatelji; iako ideološki već tada sasvim udaljeni. Ali i jedan i drugi nosili su isti damar čovječnosti i slobode.
Samo te, 1982. godine, Zlatna arena u Puli za najbolji film nije ni dodjeljena. Prvog avgustovskog dana žiri je prosto saopštio: nijedno ostvarenje ne ispunjava kriterijume cjelovitog filmskog djela! A zamislite, pored ,,13. jula“, te 1982. su u konkurenciji bili i Šijanovi ,,Maratonci trče počasni krug“, i ,,Variola vera“ Gorana Markovića.
I da: tačno u periodu nakon slave sa ,,Sjećaš li se Doli Bel?“ (1981) i još veće slave sa ,,Ocem na službenom putu“ (1985), Emir Kusturica je stigao ne samo da bude asistent režije u filmu ,,13. jul“. Već i da glumi: možete zamisliti, jednog italijanskog oficira...
source https://www.pobjeda.me/clanak/cetiri-decenije-film.....sMVrjAv9J8
Autor: Stojan Stamenić
|
